การใช้งานเลขเชิงซ้อนด้วย python/sympy

Python / By
Views: 8

เลขเชิงซ้อนหรือ complex number เป็นเรื่องที่พบได้ทั่วไปในการคำนวณทางคณิตศาสตร์และวิทยาศาสตร์ เราเรียนเลขเชิงซ้อนมาตั้งแต่ชั้นมัธยมซึ่งก็ไม่ใช่เรื่องยากอะไรคือเลขที่เป็นผลบวกของเลขจริงกับเลขที่เป็นจำนวนเท่าของเลข i หรือ $\sqrt{-1}$ เช่น

10.2 + 6i

Python สามารถคำนวณเลขเชิงซ้อนได้โดยตรงโดยไม่ต้องใช้แพคเกจใดๆ โดยใช้สัญลักษณ์ เช่น

expr1 = 1+2j
expr2 = 3+4j
print(exp1*expr2)

ซึ่งเอาท์พุทคือ (-5+10j)

1. การคูณเลขเชิงซ้อนด้วย sympy

แต่ในงานทางด้านscience/engineering เราไม่ได้เกี่ยวข้องกับการคำนวณแบบเครื่องคิดเลขอย่างนี้แต่จะเ­กี่ยวข้องกับสมการที่เต็มไปด้วยตัวแปรที่ต้องมีการจัดรูปหรือแก้สมการออกมาให้ติดในรูปตัวแปรแล้วนำสมการมาเขียนกราฟหรือคำนวณเป็นตัวเลขจริงในขั้นตอนสุดท้ายโดยการแทนค่าตัวแปร

ใน sympyจะแทนเลขเชิงซ้อน $\sqrt{-1}$ ด้วย I (อักษร “ไอ” ตัวใหญ่) ซึ่งจะต้อง import เข้ามา การคำนวณข้างต้นหากเขียนในสไตล์ของ sympy จะเป็น

from sympy import I
expr1 = 1 + 2*I
expr2 = 2 + 3*I
expr = expr1*expr2
print(expr)

คำสั่งที่ 2 และ 3 เราสร้างสัญลักษณ์ expr1 และ expr2 แทนเลขเชิงซ้อน $1+2i$ และ $2+3i$ ตามลำดับ คำสั่ง 4 เอาเลขสองตัวมาคูณกันซึ่งเอาท์พุทก็คือ (1+2i)(2+3i) เหมือนไม่ได้มีการคูณกันทั้งนี้เพราะว่า sympy มองทุกอย่างเป็นสัญลักษณ์ หากต้องการคำนวณเป็นตัวเลขสุดท้ายจะต้องใช้คำสั่ง evalf 

from sympy import I, evalf, simplify
eq1 = 1 + 2*I
eq2 = 2 + 3*I
eq = eq1*eq2
eq.evalf()
eq.simplify()

คำสั่ง evalf() จะให้คำตอบเป็น -4.0+7.0i ซึ่งหากไม่ระบุอะไรชัดเจน sympy จะมองเลขจำนวนเต็มเป็นเลขทศนิยม เช่น 1+ 2*I จะมองเป็น 1.0 + 2.0*I เมื่อหาผลคูณก็จะให้คำตอบเป็นเลขทศนิยมด้วย หากเราต้องการคำตอบที่ไม่มี .0 ก็ใช้คำสั่ง simplify เข้าช่วย เอาท์พุทจะเป็น -4+7i หรือวิธีที่ง่ายกว่าคือใช้คำสั่ง eq.expand() เพียงคำสั่งเดียวแทนที่คำสั่ง eq.evalf() และ eq.simplify()

เนื่องจาก sympy เป็นเครื่องมือในการจัดการกับสัญลักษณ์ การคูณเลขเชิงซ้อนจึงเขียนในสไตล์ของ sympy ได้เป็น

from sympy import symbols, I
a, b, c, d = symbols('a b c d')
exp = (a+b*I)*(c+d*I)
print(exp)

เอาท์พุทคือ $(a+ib)(c+id)$ ซึ่งยังคงติดในรูปสัญลักษณ์หากต้องการกระจายเทอมจะต้องใช้ expr.expand() จึงจะได้เอาท์พุทเป็น

𝑎c+𝑖𝑎d+𝑖𝑏c−𝑏d

ซึ่งจะไม่มีการรวมเทอมที่เป็น i ให้เราต้องใช้คำสั่ง factor(I) ต่อท้ายเพื่อให้จัดองค์ประกอบตาม I คำสั่งจึงต้องเป็น expr.expand().factor(I) เอาท์พุทจะเป็น

𝑎c−𝑏d+𝑖(𝑎d+𝑏c)

2. การหารเลขเชิงซ้อนด้วย sympy

การหารมีขั้นตอนมากกว่าคูณ อาศัยสูตรการหารเลขเชิงซ้อน

\frac{a+bi}{c+di} = \frac{(a+bi)(c-di)}{c^2 + d^2}=\frac{a c + b d - i \left(a d - b c\right)}{c^{2} + d^{2}}

โปรแกรมจะเป็น

from sympy import symbols, I
a, b, c, d = symbols('a b c d')
expr1 = a + I*b
expr2 = c + I*d
number = ( (expr1*expr2).conjugate() ).expand().factor(I)
denom = abs(expr2)**2
print(numer/denom)

ซึ่งเอาท์พุทคือ $\frac{a c + b d – i \left(a d – b c\right)}{c^{2} + d^{2}}$

expr2.conjugate() หมายถึงให้หา complex conjugate ของ expr2,
abs(expr2) หมายถึงขนาดของ expr2 ซึ่งเท่ากับ $\sqrt{c^2 + d^2}$
abs(expr2)**2 หมายถึงเอามายกกำลังสองอีกที ซึ่งเท่ากับ $c^2 + d^2$
หาก expr1 = 1+2i และ expr2 = 3+4i ก็จะใช้คำสั่ง

(numer/denom).subs({a:1, b:2, c:3, d:4})

เอาท์พุทคือ $\frac{11}{25} + \frac{2}{25}i$ แต่หากต้องการผลหารสุทธิก็ใช้คำสั่ง

(numer/denom).subs({a:1, b:2, c:3, d:4}).evalf()

เอาท์พุทจะเป็น $0.44+0.08i$

ทำไมต้องทำให้ยุ่งยาก? เขียนแค่นี้ก็ได้ผลเมือนกัน

from sympy import I
expr1 = 1 + 2*I
expr2 = 2 + 3*I
expr = expr1/expr2
print(expr)

เอาท์พุทคือ $(0.44+0.08j)$

ขอให้เข้าใจว่า sympy เล่นกับ symbol หรือที่เรียกว่า derivation หรือการ derive สมการ ซึ่งเกี่ยวข้องกับติดค่าเป็นตัวแปรไม่ใช่การคำนวณโดยตรง เรากำลังเกี่ยวข้องกับสูตรที่การแทนค่าตัวแปรเป็นขั้นตอนสุดท้าย

3. เลขเชิงซ้อนในรูป exponential หรือ Euler Identity 

e^{i\theta} = \cos (\theta) + i \sin (\theta)

ทางซ้ายบางทีเรียกว่า polar form ทางขวาเรียกว่า rectangular form

from sympy import exp, I
theta = symbols('theta', real=True)
eq = exp(theta*I)
print(eq)

ซึ่งเอาท์พุทคือ $e^{\theta i}$ หากต้องการกระจายเป็น rectangular form ก็ใช้คำสั่ง expand(complex=True)

from sympy import exp, I
theta = symbols('theta', real=True)
eq = exp(theta*I)
eq.expand(complex=True)

เอาท์พุทคือ $i\sin \theta + \cos \theta$

คำสั่งที่ 2 ต้องใช้ real=True กำกับเพื่อบอกว่าสัญลักษณ์ $\theta$ เป็นเลขจำนวนจริง ปกติหากเอาสัญลักษณ์ที่นิยามโดยคำสั่ง symbol มาคำนวณร่วมกับตัวเลขเชิงซ้อนที่มี i อยู่ด้วย sympy จะถือว่าสัญลักษณ์นั้นเป็นเลขเชิงซ้อนไปด้วย คำสั่ง expand(complex=True) จะกระจายเลขเชิงซ้อนที่อยู่ในรูป $e^{i\theta}$ ให้อยู่ในรูปผลบวก real + i*real

ลองเอา real=True ในคำสั่งที่ 2 ออกจะได้เอาท์พุทประหลาดๆ

i e^{- \operatorname{im}{\left(\theta\right)}} \sin{\left(\operatorname{re}{\left(\theta\right)} \right)} + e^{- \operatorname{im}{\left(\theta\right)}} \cos{\left(\operatorname{re}{\left(\theta\right)} \right)}

ทั้งนี้ก็เพราะว่า $\theta$ ถูกมองว่าเป็นเลขเชิงซ้อนเมื่อเราเอามา expand

แต่หากเราไม่ใช้ symbol หรือใช้ตัวแปรก็ไม่มีปัญหาอะไรเช่น

from sympy import exp
eq = exp(2*I)
eq.expand(complex=True)

เอาท์พุทคือ

cos(2)+𝑖sin(2)

การแปลงจาก rectangular form ไปเป็น polar form

Sympy ไม่มีคำสั่งในการแปลงระหว่าง polar form และ rectangular form โดยตรง ต้องเขียนเป็นฟังก์ชั่นช่วย เช่น 1+i เมื่อเปลี่ยนไปเป็น polar form จะได้

1+i = \sqrt{2}e^{i\frac{\pi}{4}}

$\sqrt{2}$ คือขนาดของเลขเชิงซ้อนซึ่งก็คือ $\sqrt{1^2 + 1^2}$ และ $\frac{\pi}{4}$ คือมุมระหว่าง real part และ imaginery part ซึ่งก็คือ $arctan( \frac{\text{imaginery part}}{\text{real part}})$ ซึ่งมุมจริงจะต้องมาบวกลบ $\pi$ หรือลบ $2\pi$ ตามแต่ตำแหน่ง quandrant

สูตรการแปลงจาก ไปเป็น polar form คือ

(\sqrt{a^2 + b^2})\;e^{i\theta}

โดย $\theta = \tan^{-1}(\frac{b}{a}) = \arctan(\frac{b}{a})$ แต่ว่า $theta$ เปลี่ยนไปตาม quadrant ตามรูป

เขียนเป็นฟังก์ชั่น toPolar() เพื่อเปลี่ยนเลขเชิงซ้อนเป็น polar form

from sympy import exp, I, atan, re, im, pi

def toPolar(expr):
     
    #case re(expr)>0 and im(expr)>0
    angle = atan( im(expr)/re(expr) )
    theta = angle
    
    if re(expr)<0 and im(expr)>0:
        theta = pi + angle
        
    if re(expr)<0 and im(expr)<0:
        theta = pi + angle
        
    if re(expr)>0 and im(expr)<0:
        theta = 2*pi + angle
         
    return abs(expr)*exp(I*theta)
        
def toRectangular(expr):
    return expr.expand(complex=True).factor(I)

expr = -1+1*I
expr = toPolar(expr)
#toRectangular(expr)

คำสั่งที่ใช้คือ re, im และ abs ซึ่งใช้หา real part, imaginery part และขนาดของเลขเชิงซ้อนตามลำดับ

เป็นการแปลง -1+i ไปเป็น polar form ซึ่งเอาท์พุทคือ $\sqrt{2}e^{\frac{3i\pi}{4}}$

ลองเปลี่ยนตัวเลขในคำสั่ง 23 ดู และ run คำสั่ง toPolar() เพื่อแปลงไปเป็น polar form คำสั่ง toRectangular() ใช้เปลี่ยน polar form ไปเป็น rectangular form อีกที ซึ่งในโปรแกรมใช้สำหรับ check กลับ เอาท์พุทก็จะควรจะได้ตรงกับเลขเลขซ้อนที่ใส่ในคำสั่ง 23

4. Note

  • Sympy ใช้ atan แทน arctan
  • ลองแปลง toPolar(-1-1*I) และ toPolar(1-1*I) ซึ่งเป็น complex number ใน quadrant 3และ 4 สังเกตว่าเอาท์พุทคือ $\sqrt{2}e^{-\frac{3i\pi}{4}}$ และ $\sqrt{2}e^{-\frac{i\pi}{4}}$ ตามลำดับ
  • สังเกตว่าใน quadrant 3 และ 4 sympy จะเปลี่ยน ให้เป็นมุมติดลบซึ่งเทียบเท่ากับมุมบวก $\frac{5\pi}{4}$ และ $\frac{7\pi}{4}$ ตามลำดับ
Facebook Comments Box
จรัสพรรณ เปรมปรีบุตร
Latest posts by จรัสพรรณ เปรมปรีบุตร (see all)

Related Posts: